मीनराज बसन्त  । यतिबेला सगम्र विश्वको ध्यान र चासो कतारमा छ । कारण सबैलाई थाहै छ– फिफा विश्वकप, २०२२ ।

नोभेम्बर १९ मा कतारमा विश्वकप उद्घाटन समारोह चलिरहेको थियो । उद्घाटन कार्यक्रमकै बीचवर्तमान कतारी राजा सेख तमिम बिन हमाद अल थानी बसिरहेको ठाउँबाट उठे । माइक अगाडि गए । एकछिन तालीको गडगडाहट सुनियो । त्यसपछि अरबी भाषामा छोटो मन्तव्य दिए । मन्तव्य त्यति धेरै त बुझिनँ । तर,हेर्दै गर्दा भावुक बनिहालेँ । कता–कता आँखा रसाएझैं भए । 

उसो त कतारमा विश्वकप भइरहँदा नेपाल बसेरम भावुक हुनुपर्ने पक्कै होइन । सायद, यसलाई अनेक तरहले व्याख्या वा व्यंग्य गर्न सकिएला । यसको पछाडि त्यस्तो ठूलो कुनै कारण छैन । तर, यो भावुकता अकस्मात्, बिनाकारण आएको पनि होइन ।

मान्छे संवेदनशील र संवेगात्मक प्राणी हो, जगजाहेर छ । ठूला बम–बारूदले नछुने मान्छेलाई स–साना कुराले छोइरहेका हुन सक्छन् । उदाहरणका लागि घरमा पालिएको एउटा कुकुरलाई नै लिऊँ न ! बाहिर क्रान्तिकारी, कठोर र निर्मम देखिने मान्छे पनि घरमा पालिएको त्यही कुकुरसँग कोमल बन्छ । प्रेमिल बन्छ । कुकुरबिरामी हुँदा होस् वा मर्दा, भावुक बन्छ । सहानुभूति दर्शाउँछ । खिन्न हुन्छ। किनकि उक्त व्यक्ति कहीँ न कहीँ चेतन–अवचेतन मनद्वारा कुकुरसँगजोडिएको हुन्छ । सायद, कतारलाई लिएर मेरो भावुकता पनि यस्तै केही हुन सक्छ ।

...

न्यून तथा मध्यवर्गीय जीविका हुनेहरुको जीवन सधैं वैकल्पिक हुन्छ । यी वर्गले वैकल्पिक जीवनमा संघर्ष पनि विकल्पमै गरिरहनुपर्ने हुन्छ । यस्ता विकल्पमध्येअपवादलाई छाडेर धेरैको पहिलो विकल्प बन्छ, वैदेशिक रोजगारी । त्यो पनि खाडी मुलुकमा ।

वैदेशिक रोजगारीकै सिलसिलामा सन् २००८ मा पहिलोपटक कतार पुगेँ । १९ वर्षको कलिलो उमेर । जुँगाको रेखी पनि राम्रोसँग बसिसकेको थिएन । त्यसमाथि विशुद्ध गाउँले ठिटो । भन्दा अतिशयोक्ति वा अतिरञ्जनात्मक सुनिएला ! सिँगान पनि राम्रोसँग पुछ्न आउँदैनथ्यो । लामो समयसम्म मैले चोरीऔंला र बुढीऔंलाले तल्लोपट्टिबाट नाकका दुई पोरा समातेर सिँ...गर्थें । यसो गर्दा सिँगान हत्केलामा झथ्र्यो । र, त्यो झट्कारेर फ्याँक्थेँ । यसो भन्नुको अर्थ हो, कच्चा उमेरमै परदेश हेलिएको थिएँ ।

आमयुवाको झैैँ मेरो पनि सपनाको चंगा उडाउने रहर थियो होला । आमयुवाको झैँ मेरो पनि सुन्दर भविष्यको सुनौलो खाका थियो होला । छन त के–के थियो थियो नि ! तर, यी सबैका सामु बलियो विकल्प भनेकै वैदेशिक रोजगारी थियो । र, त्यसका अगाडि म कमजोर बनेँ । 

वैदेशिक रोजगारीमा जानुअघि भारतमा अध्ययन गरिरहेको थिएँ । दाइ मेरो कतारमै हुनुहुन्थ्यो । उहाँकै सुझावअनुसार जागिरमुखी प्राविधिक शिक्षा अध्ययन गरिरहेको थिएँ । पछि उहाँले नै चाँजोपाँचो मिलाउनुभयो । यसरी दोहाको सुक नजदास्थित स्काइनेट कम्पनीमा प्राविधिकका रुपमा पुगेँ । यद्यपि जे कामका लागि गएको थिएँ, त्यो भएन । जाँदासाथ नै उक्त कम्पनीमा सेल्सम्यानका रुपमा काम गर्नुपर्ने भयो । श्रम नै गर्न गएको मान्छेलाई यसले तात्विक फरक पारेन ।

त्यो कतार :

मेरो जस्तै कतारको पनि आफ्नै संघर्षको कथा छ । इतिहास केलाउँदै जाँदा सन् १९१६ देखि बेलायती उपनिवेश बनेको भेटिन्छ । तर, कतारले ‘ब्ल्याक गोल्ड’ अर्थात् तेलका कुवाको खोजी गर्दा कतार देशका रुपमा अस्तित्वमै आइसकेको थिएन । यो अंग्रेजको कब्जामा थियो, आफैंमा स्वतन्त्र थिएन । 

सन् १९२२ को शताब्दीतिर त्यहाँका मान्छेको दैनिकी हुन्थ्यो; माछा मार्ने र समुद्रबाट मोती टिप्ने । त्यतिबेला जम्मा १२ हजार वर्गकिलोमिटरमा फैलिएको भूभागका मान्छे माछा मार्दै भारतको केरलासम्म पुग्थे । यसमा एउटा कारण, उक्त खाडी क्षेत्रलाई बसोबासका लागि पनि उपयुक्त ठानिँदैनथ्यो । आज पनि कतारमा व्यापार÷बिजनेस गर्ने आप्रवासीमध्ये धेरै केरलावासी नै छन् । त्यहाँ भेट्ने हरेक दोस्रो मान्छे हिन्दी बोल्ने भेटिन्छ । सायद यसमा इतिहासको पनि आंशिक गठजोड हुन सक्छ ।

म २००८ मा कतार केही थिएन । केही थिएन त नभनौं । तर, जस्तो हिजोआज छ त्यस्तो थिएन । गाउँबाट पहिलोपटक काठमाडौँ आएर सीधै दोहा उत्रेको मान्छे म । तुलनात्मक रुपमा त्यहाँ भौतिक विकास थियो नै । तर, त्यो समयानुकूलको पूर्ण विकास भने थिएन ।

मलाई सम्झना छ– हिमालयको मान्छे एकैपटक खाडीको भुङ्ग्रोमा ओर्लिएको थिएँ । सेप्टेम्बरमै पनि गर्मीले तहल्का मच्चाइरहेको थियो । तातो लू चलिरहेको थियो । म सीधै तातो हावा खाँदै सुक नजदा पुगेको थिएँ । पहिलोपटक बोइङ जहाज चढ्न पाउनुको खुसी कतार उत्रेसँगै सेलाएको थियो । तातो त त्यहाँ मौसम मात्रै थियो कि आफ्नै मन । 

पहिलोपटक त्यति धेरै अनुभव सँगाल्न नपाएको म पुनः दास्रोपटक कतार गएँ, सन् २०१३ मा । अल तामेज नामक कम्पनीको श्रमिक बनेर । दाइ पहिलेदेखि नै त्यही कम्पनीमा हुनुहुन्थ्यो । यसपटक म पनि उहाँकै कम्पनीमा गएँ । तर, सप्लाई कम्पनी भएकाले विभिन्न ठेक्काका कम्पनीसँग बेचिइरहेँ; कहिले सिटी सेन्टरपछाडिको ओमन एम्बेसी, कहिले अल नासरको अल सइद अडिट फर्म ।

दोस्रोपटक पनि मेरा आँखाबाट कतार झन्झैझन्डै उस्तै देखियो, जस्तो पहिले थियो । एउटा मामुली श्रमिकका आँखाबाट देखियोस् पनि कस्तो ! उही पुरानो दोहा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल (अहिले सो एरपोर्ट कतार इमिरी एयर फोर्स, कतार इमिरी फ्लाइट, रिजन जेट, गल्फ हेलिकप्टरका लागि प्रयोग हुन्छ । अरु सबै उडान तथा सेवा हमाद अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट सुचारु हुन्छ ।) । त्यही कर्नेस, त्यही सिटी सेन्टर । यी सबका बाबजुद कतारमा पूर्वाधार तयार हुँदै थियो । सुक नजदाको विशाल मार्केट खाली गरिएको थियो । त्यहाँका कम्पनीहरु तितरबितर भएका थिए । अलफरदान एक्सचेन्ज अन्तै सरिसकेको थियो । 

यसरी झन्डै चार वर्षको अवधि कतारमा गुजारेँ । यो अवधिमा त्यहाकाँ विभिन्न ठाउँमा मेरो पसिना चुहिएको छ । सुक नजदा, इरानी मार्केट, सोफीटेल, जैदा ब्रिज, मिसैद, अल वक्रा, नजमा, अलखोर, सनैया, अल रयान, अलफरदानसँगको गहिरो चिनजान छ । विभिन्न सडक, राउन्डबोटमा हिँडेका पदचाप छन् । काम गरेका कम्पनीको छाया छ । समुद्रको नुनिलो पानीको स्वाद याद छ । यसरी सम्झनामा आउने कतारका अनेक ठाउँ छन्, जुन आज ठाउँ त छ तर संरचना छैन । कतै अर्कै नयाँ संरचना बनेको छ । यतिबेला ती सबै ठाउँ आँखामा रिलझैँ घुमिरहेका छन् । तर, अब त रिल धुलाउने प्रविधि पनि गइसकेको छ क्यारे !

सम्झना भनेका मान्छेलाई जीवित र जागृत बनाइरहने चिज हुन् । कतारसँगका यस्तै सम्झनाहरु छन् मेरा पनि । दुई–दुईपटक बिदेसिएर पनि उल्लेख्य प्रगति (समाजमा प्रगतिको जुन मान्यता छ) गर्न सकिएन । तर, आफूजस्ता श्रमिकको कथा लेखेँ, उपन्यास मुदिरमा । खाडीबाट मैले कमाएको सबैभन्दा सुन्दर चिज पनि यही हो । 

यसरी आफूले श्रम–पसिना खर्चिएको ठाउँमा विश्वकप आयोजना हुँदा नोस्टाल्जिक बन्नु स्वाभाविक हो । सायद, यही संवेदनाले छोएर म पनि अनावश्यक भावुक भएको हुन सक्छु । खैर ! संवेदनाका अघि कसको के लाग्छ ।

यो कतार :

प्रविधि र परिवर्तनलाई आत्मसात् गरेको कतारले सन् २०२२ सम्म आइपुग्दा ठूलो छलाङ मारेको छ । यसको गतिलो उदाहरण चलिरहेको विश्वकपलाई नै मान्न सकिन्छ । कुनै बेला एउटा मात्रै स्टेडियम (खलिफा स्टेडियम) रहेको कतारमा अहिले अत्याधुनिक आठवटा स्टेडियम बनिसकेका छन् । सडक, ब्रिजदेखि मेट्रोसम्म बनेका छन् । यिनमा मजस्तै हजारौँ नेपालीको श्रम र पसिना बगेको छ । कतिले त कतारमा आयोजना भइरहेको विश्वकपलाई ‘चिहानमाथि विश्वकप’ पनि भनेका छन् । 

र, अन्त्यमा कतार हामीजस्ता न्यून तथा मध्यम वर्गीय परिवारको अन्नदाता हो । देशको राजनीति अवस्था, भ्रष्टाचार, बेथिति आदिले मजस्ता युवाहरु आज पनि तिनै खाडी मुलुकमा गइरहेका छन् । तर, यसो भन्दैमा कतार हाम्रो ‘ईश्वर’ कदापि होइन । त्यही कतारमा विश्वकपलक्षित संरचना बनाउँदा हजारौँ नेपाली श्रमिकले आफ्नो जीवन र सपना गुमाएका छन् । कतार सम्झिरहँदा यो दुःखद पाटोलाई नजरअन्दाज गर्न भने कसैगरी सकिँदैन ।

१७ मंसिर २०७९ मा नयाँ पत्रिकाको साप्ताहिक परिशिष्टांक 'झन् नयाँ' मा प्रकाशित ।

मीनराज बसन्त ।  डेनमार्कको राजधानी कोपनहेगन । त्यही कोपनहेगनको मुटु बाउसभ्या, ड्रागोर, सोन्द्रे रूट हुँदै किओलिसको एउटा सार्वजनिक बस गुड्छ, २५०–एस । 

पहेंलो रङको उक्त बसको स्टेयरिङमा प्रायः एक जना महिलाको हात हुन्छ । निलो सर्ट, धर्के टाई, कम्पनीको लोगो अंकित कालो विनसिटर, कालै ब्याग बोकेर त्यहाँका चिल्ला सडकमा बस हाँक्ने उनी हुन्, सपना खड्का । 

करिब पाँच हजार नेपाली भएको देशमा खड्का पहिलो नेपाली महिला चालकसमेत हुन् । उनले २५०–एसबाहेक नरेपोर्ट हुँदै रिपार्केन, एमद्रुपभेज रूटमा १४ नम्बरको बस पनि चलाउँदै आइरहेकी छिन् । 

उनले डेनमार्कका सडकमा सार्वजनिक बस चलाउन थालेको एक वर्षभन्दा बढी भइसकेको छ । झट्ट सुन्दा सजिलोजस्तो लागे पनि सुनिएजस्तो सजिलो भने छैन । तर, कोसिस गर्दा नहुने भन्ने पनि त केही छैन फेरि । 

बेरोजगारीले दिएको अवसर

बागलुङ सिगाना घर भएकी खड्का सन् २०१६ मा डेनमार्क गइन् । त्यसअघि नै उनका श्रीमान् मोहन खड्का त्यहाँ पुगिसकेका थिए । गएको दुई वर्ष हाउसकिपिङ र अन्य सामान्य काममा अल्झिइन् ।

‘यता साना छोराछोरी नेपालै छोडेर गएकी थिएँ । सधैं छोड्ने कुरा भएन भनेर पछि लगे । त्यसपछिको दुई वर्ष बच्चाकै स्याहारसुसारमा गुज्रियो, काम नगरीकन बसें ।’तिनै छोराछोरीको भेकेसन पारेर सपरिवार नेपाल आएकी खड्काले भेटमा बेलीविस्तार लगाइन् । 

चाहे जोसुकै होस्, परदेशी भूमिमा सबैभन्दा पहिलो समस्या भनेको भाषा हो । खड्कालाई पनि सोही समस्या हुने नै भयो । समस्यालाई गहिरोसँग महसुस गरेकी उनले दुई वर्ष खाली बस्दा डेनिस भाषा सिकिन् । 

त्यसो त दुई वर्ष काम नगरे पनि सरकारले प्रदान गर्ने बेरोजगार भत्ता उनले मासिक रुपमा बुझिरहिन् । उक्त भत्ता पनि एक खालको इन्स्योरेन्सजस्तै रहेछ । पहिले कमाइ हुँदा निश्चित रकम आफूले तिर्ने र पछि नहुँदा सरकारले दिने ।

मीनराज बसन्त ।  दैनिकजसो हजारौं युवा वैदेशिक रोजगारीमा गइरहेका छन् । तीमध्ये धेरैजसो युवाहरुको एउटै भनाइ हुन्छ– देशमा केही गर्ने वातावरण छैन । 

देशमा केही गर्ने वातावरण छैन, गर्न सक्ने अवस्था छैन वा गर्न सकिँदैन यी फरक कुरा हुन् । तर, पछिल्लो समय देशमै, अझ भनौं गाउँमै तरकारी खेती गरेर गतिलो उदाहरण बनेका व्यक्ति हुन्, बागलुङ नगरपालिका–१३ पैयुँपाटाका किशोर पाठक । 

त्यसो त किशोर वैदेशिक रोजगारीमा नगएका भने होइनन् । दुबई, साउदी अरब, मलेसियालगायत मुलुकमा १६ वर्षभन्दा बढी समय बिताए । हिजोआज भने उनी गाउँमै व्यावसायिक तरकारी खेतीमा रमाइरहेका छन् । तरकारीमा पनि उनले विशेष गरी टमाटरलाई जोड दिएका छन् । 

लामो समय विदेश बसेर आएका किशोर फेरि किन अर्को मुलुक गएनन् ?  र, कृषिकर्मतिर आकर्षित भए ?

‘सबै कुराको ट्रेन्ड हुन्छ,’ किशोर बेलिविस्तार लगाउँछन्, ‘जति बेला म विदेश गएँ, माहोल नै त्यस्तै थियो । केही अपवादलाई छोड्ने हो भने विदेशमा दुःख गर्दा दुई–चार पैसा कमाउन सक्ने अवस्था पनि थियो । हामीजस्ता मध्यम वर्गको पहुँच त्यही दुबई, कतार, मलेसिया थियो । अहिले एकातिर युद्धको लहर चलिरहेको छ, अर्कोतिर महँगी । हिजोको तुलनामा महँगी अचाक्ली बढ्यो तर सोहीअनुसार तलब बढेन । यी कारणले पनि विदेश जान उचित देखिनँ । ‘केही न केही’ गरौं भन्ने सोच बनाउँदा यतातिर लागियो । 

तालिमले दिएको आँट

उनको ‘केही गर्ने आँट’ त्यसै भने आएको होइन । एकपटक गाउँकै त्रिभुवन उच्च माविमा दुई महिने बेमौसमी तरकारी खेतीको तालिम आयो । उनी घरमै भएको मौका थियो त्यो । आफू घरमा पनि र खाली पनि भएकाले तालिममा सहभागी भए । कम्तीमा केही नयाँ चिज सिकिन्छ भन्ने उनलाई लागेछ । 

‘सके आफ्नै केही गरौंला । सकिएन भने पनि केही गर्न खोज्नेलाई सुझाव–सल्लाह दिऊँला भन्ने लागेर तालिम जोइन गरेँ,’ उनले सुनाए । 

तालिम सकियो, राम्रै भयो । तर, तालिममा सिकेको ज्ञान कहाँ कसरी प्रयोग गर्ने ? यसबारे सोच्न थाले । यसबीचमा दैनिक पत्रिका, सामाजिक सञ्जालहरु हेरेँ, अध्ययन गरे । अहिलेको आवश्यकता र ट्रेन्ड के हो भनेर खोज्दै जाँदा आफूले तालिम लिएकै विषय कृषिखेती भएको पाए । त्यसपछि त के चाहियो र ! उनै यतैतिर लागे । नाम दिए, पैयुँपाटा नमुना बहुद्देश्यीय कृषि तथा पशुपन्छी फर्म ।

गाउँमा तरकारी खेतीको चुनौती

गाउँमा प्रत्येक घरजसो तरकारी खेती हुन्छ । आफ्ना लागि खान पुग्ने सागसब्जी घरमै उत्पादन गर्छन् । खेती नहुनेले पनि अर्काको जग्गा कमाएर गरिरहेका हुन्छन् । यस्तो अवस्थामा गाउँमै कृषिखेती थाल्नु जोखिम थियो । किशोर भन्छन्, ‘जोखिमसँगै आशा पनि प्रशस्तै थियो । किनभने, घरमा खानका लागि उत्पादन गर्ने कृषिको प्रविधि र मैले फर्ममा अवलम्बन गर्ने प्रविधि फरक छ । 

मानौं, आफ्ना लागि तरकारी उत्पादन गर्ने कृषकले विभिन्न रासायनिक मल, कीटनाशक औषधि प्रयोग गर्नुहुन्छ । त्यसमा मात्रा पनि नमिल्न सक्छ, दिन र समय नमिल्न सक्छ । तर, मेरोमा त्यस्तो हुँदैन ।

हामी सबै कुरा जैविक नै उत्पादन गर्छौं । वेस्ट डी कम्पोजर प्रयोग गर्छौं । मात्रा र समयको ख्याल गर्छौं । यसले गर्दा पनि हाम्रो उत्पादनको गुणस्तर बढी हुन्छ ।’  ‘हामी यहाँ तरकारी उत्पादन गर्छौं । तर, नारायणगढबाट आइदिन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘उपभोक्ताले त्यहाँको र यहाँको गुणस्तर एउटै हुँदैन भनेर बुझ्नुपर्छ ।’

दुविधाजन्य स्थानीय बजार

हरेक क्षेत्रमा प्रतिस्पर्धा हुन्छ, हुनु पनि पर्छ । तर, कृषिकर्ममा लागेको किशोरले देखेको प्रतिस्पर्धा केही अनौठो छ । ‘प्रतिस्पर्धा त छ, उल्टो । कृषकहरुबीच नै तँछाडमछाड गर्ने, गिराउने प्रवृत्ति बढी छ,’ उनी गुनासो गर्छन्, ‘राज्यले पनि यस क्षेत्रमा कुनै संकलन केन्द्र राखिदिएको छैन । 

संकलन केन्द्र नहुँदा र उत्पादन आफैंले बजार पठाउँदा व्यापारीअनुसार भाउ तोकिन्छ । यसले हामीजस्ता कृषकलाई पीडा हुन्छ ।’

किशोरले भनेको कुरा गलत होइन । यसमा राज्यले ध्यान दिई उपसंकलन केन्द्र बनाइदिने, तरकारी खेती गर्नेलाई प्रोत्साहन गर्ने र बजार व्यवस्थापन गरिदिने हो भने सम्भवतः कुनै पनि कृषक मारमा पर्नुपर्दैन ।  

भाउ बिगार्ने नै किसान

मान्छेको शत्रु मान्छे भनेजस्तै भाउ बिगार्ने अरु कोही नभएर किसान नै रहेछन् । ‘मैले ११ वटा टनेल बनाएको छु । अर्को कुनै व्यक्तिले एउटा टनेल बनाएर आफूले खाने तरकारी लगाउँछ । जब त्यो तरकारी खाएर सकिँदैन उसले बेच्न थाल्छ,’ कसरी भाउ बिग्रन्छ भन्नेबारे उनी उदाहरण दिँदै सम्झाएँछन्, ‘खाएर नसकिएको तरकारी बेच्दा उसले बजारमा प्रचलित भाउ खोज्दैन । जतिमा पनि बेच्न तयार हुन्छ । यसो गर्दा उसको पनि बजार बिग्रन्छ र मेरो पनि । अझ त्यसले मजस्ता व्यावसायिक कृषिखेती गर्नेलाई प्रत्यक्ष असर पार्छ ।’ 

उद्देश्य

कुनै न कुनै काम गर्दा त्यसको पछाडि उद्देश्य अवश्य हुन्छ । यस्तै उद्देश्य छ किशोरको पनि ।  ‘मेरो उद्देश्य भनेको जैविक कृषिमार्फत बलेवा क्षेत्रमा तरकारीको पकेट क्षेत्र बनाउने हो,’ उनी प्रस्ट्याउँछन्, ‘कुनै बेला बागलुङ झोलुंगे पुल, नेपालजस्तो नक्साका लागि चिनिन्थ्यो भने अब तरकारी खेतीका लागि चिनाउन सकियोस् भन्ने हो ।’

आफूलाई एउटा पात्र मात्रै बताउँछन् । आफूबाहेक पनि अन्य साथीहरु पनि देश–विदेश गएर, अनुभव बटुलेर आएका छन् । उनीहरुले पनि विभिन्न क्षेत्रमा व्यावसायिक कृषि गर्दै आइरहेका रहेछन् । भोलिका दिनमा आफूले गरिरहेको कृषिखेतीबाट पनि केही युवा साथीले सिकेर नयाँ थालनी गरे भने त्यो पनि उनको उद्देश्यमा सहयोग पुग्ने एउटा इँटा बन्नेछ । 

राज्यको बेवास्ता

किशोरका अनुसार राज्यले कृषिकर्म गर्नेलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । मुलुक पनि अझैसम्म कृषिप्रधान भनेरै चिनिएको छ । सीमित मान्छेले गरेको कृषिकर्मले असीमित मान्छेहरुको पालनपोषण भइरहेको छ । ‘मानौं, टमाटर धेरै भयो र बिक्री भएन रे ! त्यसलाई  खेर जान नदिन एउटा सस फ्याक्ट्री हुनुपर्र्छ । यसो भयो भने बजारमा नजाने टमाटरको सस बनाएर अर्कै तरिकाबाट प्रयोग गर्न सकिन्छ,’ उनीसँग सम्भावना र उपाय पनि छ ।

यस्तै गाउँमा फलेको उत्पादन गाउँमै खपत गर्ने मानसिकता बस्नुपर्छ । यो चेतना दिने भनेको वडा सञ्जालसहित राज्यले हो । तर, यतातिर राज्यले खासै ध्यान नदिएकोप्रति उनको गुनासोबाहेक केही छैन । 

स्वास्थ्य सरोकार 

आफ्नो फर्ममा वेस्ट डी कम्पोजर प्रयोग गर्दै आइरहेका छन् किशोर । भारतको गाजियवादस्थित राष्ट्रिय कृषि अनुसन्धान केन्द्रका एक कृषिविज्ञको टिमले प्रतिपादन गरेको प्रविधि रहेछ वेस्ट डी कम्पोजर । उनका अनुसार यसबाट हरेक चिज बनाउन सकिन्छ । यसमा चाहिने भनेको दालबाली र भेलि मिश्रण गरेर लिक्विडिटी फर्ममा ल्याएर बिरुवालाई दिइन्छ । गाउँघरकै झारपात प्रयोग गरी कीटनाशक विष पनि यसबाटै बनाउन सकिन्छ । जसले गर्दा स्वास्थ्यमा युरिया, डीएपीजस्ता रासायनिक मलले गर्नेजस्तो असर गर्दैन । 

आम्दानी र रोजगारी

किशोरले टमाटर खेती गरेको धेरै भने भएको छैन । गत फागुनदेखि मात्रै सुरु गरेका हुन् । सिक्ने प्रक्रियामै रहेका उनले यो असारमा पहिलो छिमल टमाटर टिपेको बताउँछन् । 

चार हलको मेलोमा एघारवटा टनेलमा तरकारी लगाएका उनले हाल तीन जनालाई प्रत्यक्ष रोजगारी दिएका छन् । दैनिक पाँचदेखि ७ क्यारेटसम्म टमाटर टिप्ने उनको मासिक आम्दानी डेढ लाखसम्म छ । यसका लागि उनले करिब १४ लाख रुपैयाँ मात्रै लगानी गरेको बताउँछन् । 

मीनराज बसन्त । २०६२ साल । चैत महिना । देशमा २३७ वर्षे राजतन्त्रविरूद्ध असन्तुष्टिको आवाज चर्को हुँदै थियो । १० वर्ष सशस्त्र युद्ध गरेको माओवादी पनि शान्ति वार्तामा आइसकेको थियो । माओवादीसहित जनताहरु सडकमा खरो उत्रिरहेका थिए ।

तर, यही महिना प्रकाश पौडेल ‘माइला’ भने जापान उडे ।

चितवन स्थायी घर भएका पौडेल भर्खरै बीबीएस पास गरी यसै बसिरहेका थिए । साहित्यमा रूचि थियो । साहित्यकै एउटा लोकप्रिया विधा हाइकु लेख्थे । यस बीचमा काठमाडौं आए । साथीभाइहरुको संगत हुँदै गयो । संगतकै क्रममा थाहा पाए, जापान गएर जापानिज भाषा सिक्न पाइन्छ । 

खासमा उनलाई साकुरा, सूर्योदय र हाइकुको देश भनेर चिनिने जापान जाने रहर थियो । साथीभाइहरुको संगतले यसलाई थप मलजल गरिदियो । र, सपना देख्न थाले उतैको ।

त्यति बेला पौडेल जापान जाने एक्ला मान्छे होइनन् । उनीसहित २५ जनाको समूह थियो । अहिले खोज्दा नभेटिने बागबजारको साँघुरो गल्लीभित्रको कुनै एउटा जीर्ण इन्स्टिच्युटमा आधारभूत भाषा पढे । अनि एउटै जहाज चढेर सबै सँगै जापान उडे । सँगै गएका साथीहरु उता गएर कलेज र क्लासमा पनि सँगसँगै भए । 

‘त्यति बेला अहिलेका जस्ता छ्याप्छयाप्ती इन्स्टिच्युट पनि थिएनन्’, आफू जाँदा ताकाको समय सम्झन्छन् पौडेल, ‘जापान जाने पनि एकदमै कम हुन्थे । म त्यही कममध्येको एक हुँ ।’

उनी पढ्न गएको कलेज योकोहामा सहरमा थियो । नाम, योकोहामा डिजाइन कलेज । अध्ययन गर्न जाने भने पनि जापानमा अनिवार्य रुपमा २ वर्ष जति भाषा पढ्नैपर्छ । उनले पनि पढे । त्यसपछि नजिकैको अर्को कलेजमा थप २ वर्षे कोर्स गरे । 

यसरी परदेशमा उनले विद्यार्थीकालीन ४ वर्ष गुजारे ।

अध्ययन गर्न जाने उद्देश्यसँगै जोडिएर आउने कुरा हो, पैसा कमाउनु । तर, सधैं विद्यार्थी भएर टिक्न सम्भव थिएन । एकातिर कलेजका आफ्नै नियम, अर्कोतिर काम गर्न सरकारले तोकिदिएको निश्चित समय । यसरी चल्छजस्तो उनलाई लागेन । चले पनि ‘चल्छ मात्रै’ भन्ने लागेपछि यसबारे धेरै सोचे । 

‘जापानमा टिक्नका लागि के गर्ने ?’, उनी सुनाउँछन्, ‘बाटो खोज्दै गर्दा त्यहाँ पनि साथीभाइसँग छलफल भयो । आएका पुराना साथीभाइले के गरिराखेका छन् भनेर सोधीखोजी गरे“ । यही बीचमा रेस्टुरेन्ट गरेका साथीसँग भेट भयोे । र, एकखालको मनस्थिति पनि बन्यो ।’

विद्यार्थी भिजामा पढ्न गएका पौडेल अब रेस्टुरेन्ट गर्ने निर्णयमा पुगे । तर, कसरी गर्ने ? उनले पुनः चिनजानका साथीहरुसँग सल्लाह गरे । सुझाव लिए । सरकारी एवं प्रशासनिक विधि र प्रक्रियाबारे बुझे । सबभन्दा ठूलो त उनले आँट नै गरे । 

यसरी उनी रेस्टुेन्ट व्यवसायमा प्रवेश गरे ।

‘व्यवसाय गरौं भन्ने हो भने अरु देशको तुलनामा जापानमा सजिलो छ’, आफ्ना अनुभव सुनाउँछन् पौडेल, ‘प्रक्रियाका हिसाबले नेपालको जस्तो जटिल छैन । विधि र प्रक्रिया पुगेपछि सबै समान हकदार हुन्छन् ।’

सन् २००६ (२०६२, चैत) मा गएका पौडेलले ०९ को अन्तिमतिर आफू बसेकै सहर योकोहामामा पहिलो रेस्टुरेन्ट खोले । 

नाम दिए, पूर्णिमा रेस्टुरेन्ट । 

सुरूको केही समय उनलाई गाह्रै भयो । नहोस् पनि कसरी ! न उनले होटल म्यानेजमेन्ट पढेका थिए, न व्यवसायमा त्यति रूचि थियो । 

‘सुरूमा आइडिया पनि भएन । रेस्टुरेन्टको लाइन पनि होइन मेरो’, सुरूवाती संघर्षका दिन सम्झन्दै भावुक बन्छन्, ‘व्यवसाय गर्ने सोच बनाएर जापान गएको पनि होइन । केही परिबन्ध र २/४ महिनाको साथीभाइको संगतले मुड चल्यो अनि सुरू गरें ।’

त्यहाँको व्यवसाय गर्ने प्रक्रिया झन्झटरहित भए पनि पहिलो आवश्यकता भनेको पैसा हो । दैनिक जीविकोपार्जनदेखि उद्यम गर्ने हरेक क्षेत्रमा पैसा अनिवार्य सर्त हो । उनकै शब्दमा भन्दा त्यहाँ व्यवसाय गर्न कम्तीमा ५० लाख जापानिज येन (नेपाली पनि सोहीबराबर) खातामा भएको हुनुपर्छ । उक्त रकम देखाएपछि स्टुडेन्ट वा वर्किङबाट सीधै बिजनेस भिजा चेन्ज गर्न सकिन्छ । पौडेलले पनि यही गरे । उनी त पढ्न गएका थिए । यति ठूलो रकम कसरी जुटाए ? 

उनीसँग पैसा हुँदै नभएको चाहिँ होइन । अलिअलि त काम गर्दै जम्मा गरिराखेका थिए । तर, जति थियो त्यो अपुग थियो । रेस्टुरेन्ट गर्ने भनेर आँट गरेपछि पछि हट्ने कुरा पनि भएन । नेपालबाट पैसा लैजाऊँ भने पनि वैधानिक रुपमा ठूलो अमाउन्ट त्यहाँ लैजान समस्या थियो । तर, भनिन्छ नि– समस्यासँगै उपाय पनि सँगसँगै हुन्छ । उनले पनि उपाय भेटे । विभिन्न माध्यम प्रयोग गरी अलिकति पैसा नेपालबाट लगे । बाँकी साथीभाइसँग सरसापट गरे । यसरी उनको व्यवसायको जग बस्यो । 

पौडेल उल्लिखित कुराकै पुनरावृत्ति गर्छन्– ‘सुरूवातमा गाह्रै भयो ।’ उनका अुनसार भाषा जानेर मात्रै व्यवसाय हुँदो रहेनछ । त्यसका लागि सीप र कला महत्वूर्ण कुरा रहेछ । यसरी झन्डै २ वर्ष त उनलाई रेस्टुरेन्ट व्यवसायबारे सिक्न/बुझ्नमै लाग्यो ।

समय बित्दै गयो । ऋतुहरु फेरिए । साकुरा पनि आफ्नो समयमा फुल्यो र सकियो । फेरि फुल्यो, फेरि सकियो । क्रमागत रुपमा पौडेलले पनि बितिसकेको समयबाट पाठ सिक्दै गए । व्यवसायबारे बुझ्दै गए । यता ‘मुड’ मा सुरू गरेको व्यवसायले पनि गति लिँदै गयो । नेपाली रेस्टुरेन्ट भनेर साथीभाइ, नेपाली कम्युनिटीबीच चिनिँदै गयो । र, यसले व्यवसायलाई पनि सफलताको सिँढीतर्फ डोर्यायो । 

पूर्णिमा खोलेको ठीक ३ वर्षपछि उनले अर्को एउटा रेस्टुरेन्ट थपे । त्यसपछि पौडेलले पछाडि फर्केर हेर्नुपरेन । कुनै बेला जापानमा ‘टिक्न’ का लागि सुरू गरेको व्यवसाय यसरी टिक्यो कि झन्भन्दा झन् फैलिँदै गयो । यसबीचमा उनले थुप्रै रेस्टुरेन्ट चलाए । कति बेचे । थपघटको क्रम चलिरह्यो । हाल उनका ७ वटा रेस्टुरेन्ट सञ्चालनमा छन् । 

५० लाखकाे लगानीमा सुरू भएको कम्पनीकाे कुल पुँजी र आकार निकै ठूलो भइसकेको छ । 

समय धेरै परिवर्तन भइसकेको छ । उनी जाँदा त्यहाँ नेपाली कम्युनिटी ७/८ हजार मात्रै थिए । अहिले १ लाखभन्दा बढी छन् । यी नेपालीमध्ये झन्डै ४ हजार नेपाली रेस्टुरेन्ट सञ्चालन छन् । उनकै अनुसार एउटा मात्र रेस्टुरेन्ट हुने नेपाली कम छन् । अधिकांशका एकभन्दा बढी १०÷१२ सम्म छन् । यस्तै कतिले चेनको रुपमा पनि रेस्टुरेन्ट चलाइरहेका छन् ।

यसबीचमा विश्वव्यापी कोभिड–१९ महामारी आयो । यसले सुरूमा अलमल पार्यो उनलाई । त्यहाँको सरकारले अर्धसंकटकाल लगायो । विशेष गरी कोभिड नियन्त्रण गर्न जमघट हुने ठाउँलाई निरूत्साहित गर्यो । बिस्तारै खुलाउँदै पनि गयो । तर, त्यसमा सीमा तोक्यो । ‘एउटा रेस्टुरेन्टमा ग्रुपमा ४ जनाभन्दा बढी बस्न नपाउने, भित्र छिरेपछि २ घण्टामा निस्किसक्नुपर्ने नियम लगायो’, कोभिडको असर र नियन्त्रणमा त्यहाँको सरकारले के गर्यो भन्ने प्रश्नमा उनी सुनाउँछन्, ‘बेला–बेला रक्सी बेच्न पाने-नपाउने, कहिले बेच्नै ठप्प पार्ने नियम पनि लगायो ।’

पौडेलको बुझाइमा बाहिरका सरकार जनउत्तरदायी एवं व्यवसायीमैत्री हुन्छन् । जापान बसेकाले त्यहाँको सरकारप्रति उनको धारणा यही छ । त्यस्तो कोभिडका बेला पनि एक दिन रेस्टुरेन्टमा ताला लगाउन भनेन । यदि भनेको भए सरकारले अघिल्लो वर्षको बिजनेस रेकर्ड हेरी उचित क्षतिपूर्ति दिनुपर्ने हुन्थ्यो । बरू केही नियन्त्रण गरी व्यवसायको समय घटायो । र, त्यसबापतको क्षतिपूर्ति पनि दियो । 

‘नेपालमा पहिले त प्रक्रियामै अनेक झन्झट । यी झन्झन्ट पार गरेर पनि व्यसाय गर्न गाह्रो, गरे टिक्न गाह्रो’, उनी भन्छन्, ‘नेपाल सरकारले त कोभिडका बेला पनि एक पटक जनतालाई आफ्नै खर्चमा पीसीआर गर्न भनेको थियो । यही“बाट थाहा हुन्छ हाम्रो स्थिति ।’

कोभिडले विश्वको अर्थतन्त्र ठप्प हुँदा पौडेलले एउटा अचम्मको काम गरे । त्यो के भने, यसै बेला उनले रोयल रेस्टुरेन्ट र कफी सफ सुरू गरे । 

कोभिडले दुःख दिइरहेको र व्यापार-व्यवसाय सुस्ताएका बेला पनि उनले किन मोले त यस्तो जोखिम ?

‘मलाई केही साथीहरुले पनि यसबारे सोध्नुभएको थियो’, उनी कारण बताउँछन्, ‘जापानमा केही यस्ता ठाउँहरु पनि छन्, जहाँ सामान्य अवस्थामा हामीले प्रवेश नै पाउँदैनौं । जस्तो, व्यापारिक रुपमा ठूलो कारोबार हुने सपिङ मल, ठुल्ठूला भवन । मैले राम्रो ठाउँ पाएँ, यसकारण कोभिडलाई हेरिनँ । अहिले नचले पनि पछि चल्छ भन्ने लाग्यो । यसैले रिक्स लिएँ ।’

योकोहामा स्टेसननजिकै योदोबासी क्यामेरा भन्ने जापानकै ठूलो इलेक्ट्रिक मार्केट छ । त्यसैभित्र रेस्टुरेन्ट खोले । यसबाहेक कफी सप पनि यस्तै एउटा बिल्डिङभित्र छ ।

यसरी कोभिडकै क्रममा व्यवसाय थप्ने पौडेल एक्ला भने होइनन् । उनका केही साथी पनि यही मौकामा राम्राराम्रा ठाउँमा छिरे । अघिपछि सामान्य अवस्थामा विदेशीहरुले पनि सहजै प्रवेश पाउँदैनन् । एक हिसाबमा कोभिडले उनलाई एउटा सुन्दर अवसर दिलायो ।

जापानमा नेपाली रेस्टुरेन्ट भने पनि अधिकांश इन्डियन करी–नानमा केन्द्रित छन् । पौडेलका पनि धेरैजसो रेस्टुरेन्टको विशेषता यही हो । नेपाली–इन्डियन परिकार पस्कन्छन् । तर, पछिल्लो कोभिडकै क्रममा उनले एउटा विशुद्ध नेपाली खाना खान पाइने रेस्टुरेन्ट थपेका छन् । द रोयल नामक उक्त रेस्टुरेन्टमा दालभातदेखि जेरीपुरी र चटपटेसम्म खान पाइन्छ । 

जापानमा एकल स्वामित्वमा व्यवसाय सञ्चालन गरिरहेका पौडेलको नेपालमा पनि रेस्टुरेन्ट छ । बालुवाटारस्थित ‘उरूतोरा’ नामबाट सञ्चालित उक्त रेस्टुरेन्ट संयुक्त लगानीको हो । 

झन्डै २ दशक विदेशी भूमिमा गुजारिसकेका पौडेलको नेचर सधैं विदेश नै बसिरहने होइन । यो उनलाई उनका आफन्त र छिमेकीहरुले भनेको कुरा हो । यो कुरामा उनको विमति पनि छैन । उनले चाहेका भए जापानकै पासपोर्ट पनि बोक्न सक्थे । त्यो समय आज होइन, उहिल्यै आइसकेको हो । तर, उनीसँग अझै पनि नेपाली राहदानी नै छ । ‘मैले अवसर पाउँदा पनि पासपोर्ट चेन्ज गरिनँ’, यसबारे थप प्रस्ट्याउँछन्, ‘त्यसैले पनि ढिलोचाँडो नेपाल फर्कन्छु, फर्कन्छु ।’

त्यसो त पौडेल बाहिर जाने अन्य साथीहरुको तुलनामा आफैंप्रति गर्व गर्छन् । बाहिर भएर पनि नेपाली समाजसँग अपडेट भइरहने, वर्षमा २/३ पटक नेपाल आउने गरिरहन्छन् उनी । यसको एउटै कारण हो, भोलि बिदेसिएर विरानो हुन नपरोस् ।

जापानमा बसेर विगत १७ वर्षदेखि व्यवसाय र साहित्य साधना गर्दै आइरहेका पौडेलको अबको योजना भनेको बिस्तारै उताको तुलनामा लगानीलाई स्वदेशमै बढाउने छ । पर्यटनलगायत अन्य विभिन्न क्षेत्रमा लगानी गर्न साथीभाइसँग छलफल गरिरहेका छन् । सोहीअनुसार अध्ययन-अनुसन्धान पनि भइरहेको छ ।

-क्यापिटल नेपालमा प्रकाशित ।

वैशाख १५ (बिहीबार) नेपाल वायुसेवा निगमको वाइडबडी जहाजले भैरहवास्थित गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा परीक्षण उडान गर्ने कार्यक्रम थियो । निगमकै वाइडबडीले केही दिनअघि साउदी रियादमा सफल परीक्षण उडान भरेको थियो ।

भैरहवामा हुने परीक्षण उडानबारे सञ्चारमाध्यममा समाचार आइरहेका थिए । तर, केही अनुमानित व्यक्तिबाहेक अरु को–को जान्छन् भन्ने जानकारी थिएन । यो किन भनिरहेको छु भने, म आफैंलाई पनि बिहीबार बिहानसम्म आफू जानुपर्ने खबर थिएन । 

तर, ढिलै सही, खबर भयो, ठीकै भो । 

साँच्चै भन्नुपर्दा डोमेस्टिक फ्लाइटमा मेरो खासै रुचि छैन । त्यसैले होला, ‘डोमेस्टिक जर्नी’ आजसम्म ‘भर्जिन’ थियो । तर, बोइङमार्फत अन्तर्राष्ट्रिय यात्रा भने थुप्रैपटक गरेको छु । 

डोमेस्टिक फ्लाइट किन मन पर्दैन आफैंलाई थाहा छैन । यद्यपि यतिचाहिँ जरुर भन्न सक्छु, मलाई औधी डर लाग्छ ।

यहाँनेर डरको कुरा आइहाल्यो । यसबारे थोरै केही भनिहाल्छु ल । बोटमै पाकेको फलजस्तो प्रसंगले ल्याएको कुरा पनि मीठै हुन्छ रे !

खैर, मीठो होला नहोला । तर, बोर त मान्नुहुन्न नि ?

सानैदेखि डरको लत लाग्यो । गाउँमा बिजुलीबत्ती थिएन । वरिपरि निगालोको घारी थियो, रुखविरुवा थिए । 

साँझ परेपछि ती सबै काला आकृतिमा परिणत हुन्थे । त्यसैमा म विभिन्न डरलाग्दा जनावर, भूत के–के हुन् के–केका आकृति कल्पना गर्थें । तिनले पछाडिबाट लखेट्न आएको जस्तो लाग्थ्यो । 

अनि त खाना खाएर चुठ्न निस्किँदा होस् वा पिसाब फेर्न, डर लाग्थ्यो । झन् डर त जब चुठेर वा पिसाब फेरेपछि लाग्थ्यो । सोही डरले लखेटेपछि पछाडि नफर्कीकन दगुर्दै घरभित्र पस्थें । 

आज पनि त्यो डर कताकता प्रस्फुटन हुन खोज्छ ।

डरको अर्को एउटा प्रसंग सुनाउँछुः

कुस्मादेखि मेरो गाउँ बलेवा जोड्ने एउटा केबलकार (रोप–वे) छ । अहिले भएको बन्जीनजिकै । त्यसलाई तुइनको विकसित रुप भन्दा हुन्छ । कालीगण्डकीको गहिरो खोचमाथि कुद्ने उक्त केबलकार तर्दा जहिले डराइरहेको हुन्छु । र भन्छु– ‘यसपटक अन्तिम हो, अबदेखि बरु हिँडेर जान्छु, चढ्दिनँ ।’ 

अर्कोपटक फेरि यही भनेर चढ्छु । त्यो क्रम जारी छ ।

डर लाग्नाको कारण खासै ठूलो होइन । यति मात्रै हो कि, नेपालमा प्रायः सेवा क्षेत्रलाई व्यापारसँग जोडिन्छ । व्यापारलाई बढी फोकस गर्दा गुणस्तरीयता ओझेलमा पर्छ । त्यसमा प्रयोग हुने उपकरण, सामग्रीदेखि विभिन्न कुरामा लगानीकर्ता खासै सिरियस देखिँदैनन् ।  त्यसका प्रशस्त उदाहरण छन् । जस्तै; पिच गरिसक्दा कालोपत्रे उप्किनु, पुल बन्दा नबन्दै भत्किनु, सडक दुर्घटना हुनु, उडानमा बेला बेला समस्याहरु आइरहनु आदि । 

त्यसो त म हुनैपर्ने सम्भावित कुराबाट बच्न सक्दिनँ । बूढा–पुरानाले भनेझैं ‘दिन आएपछि’ ऋण सम्झिएर केही हुँदैन । तैपनि, बिनासित्ती आफ्नै माया बढी लाग्ने । त्यही मायाको मोहमा जेलिएर बढी बाँच्न डर लाग्नुपर्ने ! 

नत्र यो डरको के काम ?

डोमेस्किट फ्लाइटमा रुचि नहुनाको मुख्य कारण यही हो ।

अर्को कुरा, मलाई ‘फियर फोबिया’ पनि छजस्तो लाग्छ । अन्यथा यति डर त नलाग्नुपर्ने ।

...

परीक्षण उडानमा जानुपर्ने खबरले उत्साह र झट्का एकैचोटि दियो । उत्साहचाहिँ नेपालकै इतिहासमा निगमको वाइडबडीले पहिलोपटक नेपालभित्रकै अन्तर्राष्ट्रि विमानस्थलमा परीक्षण गर्दाको थियो । यस्तै झट्काचाहिँ, डोमिस्कट फ्लाइटको । 

यहाँनेर मन बुझ्ने एउटै कुरा थियो– डोमेस्टिक फ्लाइट बट् थ्रु बोइङ ।

‘कति बजे पुग्नुपर्ने एयरपोर्ट ?’

भैरहवा जानुपर्ने खबरपछि सुवासजीलाई सोधें । 

‘इन्टरनेसनल फ्लाइटकै नियम मान्नुपर्ने होला । ३ घण्टाअघि त पुग्नैपर्यो’, उनी नियमसंगत देखिए ।

‘ए लौ त !’ भनेर अफिसबाट साढे १२ बजेतिर निस्किएँ ।

साथमा आईडी कार्ड थिएन, बिर्सेको रहेछु । त्यसमाथि सुवासजीले नागरिकता पनि लैजानू भनेपछि आईडी र नागरिकता लिन डेरामा पुग्नैपर्ने भयो, गएँ पनि ।

भन्दा हाँसो उठ्ला वा नपत्याउनुहोला । तर, म आन्तरिक टर्मिनलसम्म पनि यसअघि पुगेको थिइनँ । पुग्नुपर्ने कारण नै आइलागेन त !

डेराबाट पठाओ बुक गरें । र, सोझै एयरपोर्टतिर सोझिएँ ।

यसबीचमा परीक्षण उडानका लागि प्रस्थान गर्ने जहाज आन्तरिक टर्मिनलतिरबाट जान्छ भनिएको थियो । सोहीअनुसार पछ्याएँ मैले पनि ।

आन्तरिक टर्मिनल सानो भएका कारण यसै पनि भीडभाड हुन्छ भन्ने सुनिएकै थियो । म त्यहाँ पुग्दा अवस्था सुनेस्तै थियो । कोही आइरहेका, कोही जाँदै गरेका । कोही कसैको प्रतीक्षा गरेर प्रतीक्षालयमा बसिरहेका थिए । जे होस्, भीडभाड थियो । 

टर्मिनलबाहिर रहेको नेपाल एयरलाइन्सको काउन्टरमा पुगेर सोधें, ‘परीक्षण उडानका लागि जहाज कताबाट जान्छ ?’

‘ए...ए...यतै (आन्तरिक टर्मिनल) बाट जान्छ’, भित्र केही लेखिरहेका कर्मचारीले मुन्टो उठाएर मतिर हेरे, ‘हामीले त्यसकै लागि टिकट बनाइरहेका छौं ।’

प्रतीक्षालयमा बसेर मोबाइल स्क्रोल गरिरहें । आजको ‘घोप्टे युग’ मा योबाहेक अरु गर्नु ? 

गर्मीले तराई सम्झाइरहेको थियो । 

अँ, नेपाल एयरलाइन्समा कार्यरत दुई साथीहरु सम्झिएँ, अकृन अधिकारी र हरि शर्मा । साथीहरु फुर्सदमा रहेछन् र यतैतिर रहेछन् भने समय कटाउँला भन्ने थियो । तर, न अक्रिनले फोन उठाए न हरिले । 

अक्रिनलाई त ५ पटकसम्म फोन गरें । नउठेपछि गर्मीझैं झोक बढ्यो । लेखें, ‘कता हो यार ! कल रिसिभ भएन, यो त अत्ति भयो ।’

त्यसपछि बल्ल उनले कल ब्याक गरे । भेट पनि भयो । ड्युटीमै भएकाले धेरैबेर बसेनन् । 

यही बेला हरिले पनि कल गरे । उनले आश्वासन दिए, ‘एकछिन पछि त्यता आउँछु र भेटम्ला ।’

नाइँ भन्नुपर्ने कारण थिएन । तर, अन्तिमसम्म पनि उनी आएनन् ।  

बिस्तारै चिनेजानेका साथीहरु आइपुग्ने क्रम बढ्यो । आन्तरिक टर्मिनलको तल्लोपट्टि त्रिपाल टाँगिएको छ । आवश्यक पर्दा मात्रै खोल्ने ३ वटा गेट छन् । त्यही त्रिपालमुनि एक–एक गर्दै जम्मा हुँदै गयौं । 

हेर्दाहेर्दै ठूलो भीड लाग्यो । 

घडीको डिजिटल समयले ढाइ पारको संकेत गरिरहेको थियो । यता उडानको समय ३ बजे भनिएको थियो । नियमसंगत भन्नुपर्दा यसबीचमा बोर्डिङ पास लिएर जहाभित्र एन्ट्री भइसक्नुपर्ने थियो । विदेशतिरको नियम सम्झेर त्यो भीडमा एक्लै छटपटिइरहेको थिएँ । नेपालमा ‘नेपाली समय’ चल्छ भन्ने होस नै भएन ।

फितलो व्यवस्थापन

एयरलाइन्स कर्मचारीहरु हातमा बोर्डिङ पास लिएर त्यो भीडमा आइपुगे । फरक–फरक व्यक्तिका हातमा फरक–फरक नामबाट आउने टिकट थिए । जस्तो कि, एक जनाले अंग्रेजी लेटर ए वा डीबाट थर (सरनेम) आउने टिकट लिएका थिए । अर्कोले अर्कै लेटरबाट ।

टिकट बाँड्ने क्रम सुरु भयो । त्यो भीड, त्यो खैलाबैलामा नाम बोलाएको पनि सुनिँदैन । त्यसमाथि उनीहरुका चिनजानका मान्छे भए सम्बन्धितको नाम टिकटको सिर–पुछार खोज्थे । सरनेमबाट भनिए पनि कसैले नामबाटै हेर्न भनिरहेका थिए, कसैले थरबाट । 

त्यो गर्मीमा टिकट बाँड्नेहरु पनि हत्तुहैरान थिए, यो सत्य हो ।

लिस्टमा नाम हेर्छु, छ । बोर्डिङ पास खोज्यो छैन । म मात्रै होइन, धेरै साथीहरुलाई यस्तै भयो । आफ्नो सरनेम (यहाँनेर नेम र सरनेमले पनि धेरैलाई झुक्यायो ।) खोज्दै एउटा समूहमा गयो, हेर्न आग्रह गर्यो, उनीहरुले भनेको नाम सुन्यो । जब त्यहाँ आफ्नो नामको टिकट भेटिँदैन फेरि अर्कोमा गयो । त्यहाँ पनि उस्तै । अनि फेरि अर्कोमा झन् उस्तै । यसरी विमान उड्न तोकिएको समय टिकट खोज्दैमा घडीबाटै उडिसक्यो । 

ज–जसका नाममा कम्प्युटराइज्ड टिकट बनेका थिए, ग्रहण गर्दै सानो गेटबाट फुत्त भित्रतिर छिरे । नाम भएका तर टिकट नभएका हामीहरु घरी यता घरी उता गर्दै छट्पटिइरह्यौं । यो क्रम केहीबेर चलिरह्यो ।

अन्ततः आफ्नो नामको टिकट (बोर्डिङ पास) भेटिएन । रि–कन्फर्म गर्न पुनः लिस्टमा नाम खोज्यौं । यति बेलासम्म लिस्ट पनि परिमार्जित भएर आएको थियो । परिमार्जित लिस्टमा पनि नाम भेटेपछि जानेको सूचीमा छु भन्ने त लाग्यो । तर, के हुन्छ भन्नेचाहिँ सोचिएन ।

सानो गेटभित्र एक जना कर्मचारीले छुटेका नामहरु लिस्टमा हेरी हातैले लेखेर बोर्डिङ पास बनाइदिँदै थिए । उनीसमक्ष गएर भनेपछि लिस्टमा रहेको नाम भेरिफाई गर्दै चिर्कटो (हस्ते टिकट) बनाइदिए । चिर्कटोमा सिट नम्बर थिएन । त्यो जहाजभित्रै गएपछि मिल्ने कुरा थियो । सायद अरुको हकमा पनि सायद यस्तै होला । 

मलाई साझा बसको सम्झना आयो । 

सुरक्षा जाँच पास गरी एयरबसमा बसेर बोइङसम्म पुग्यौं । 

एउटा पत्रकार भएका नाताले रिपोर्टिङ गर्न जाँदा सकेसम्म नयाँ र धेरै चिज कभर गरौं भन्ने जो कसैलाई हुन्छ । मलाई पनि भयो । मन त झ्यालपट्टि बसेर उडान, अवतरण र अन्य दृश्य क्यामेरामा कैद गर्ने थियो । तर, चिर्कटोले गर्दा निकै ढिला भइसकेका थियौं । 

जहाजभित्र छिर्नासाथ झ्यालतिरको सिट खोज्दैं हिँडें । सबै प्याक देखिन्छन् । बसमा पनि यस्तै त हुन्छ नि ! एकतर्फका दुइटा सिटमा झ्यालतिर बसी अर्को सिट खाली छाड्छन् । जब झ्यालतिर प्याक हुन्छ, अनि मात्रै छाडिएको दोस्रो सिटमा बस्छन् । ती पनि प्याक भएपछि डन्डी समाएर हुत्तिने खेल सुरु हुन्छ ।

खोज्दै जाँदा अगाडिपट्टि २÷३ वटा सिट झ्यालतिर खाली देखिए । हतारहतार दौडिएँ । र, खुसीले थच्याक्क झ्यातिर बसें । यसो बाहिर हेरेको त, साइडमा जहाजको पखेटा तन्किएको छ । 

‘सायद यही कारणले पनि सिट खाली छाडिएको हुनुपर्छ’ यति सोच्न कुनै अतिरिक्त शुल्क तिर्नुपरेन मैले । 

...

जहाजभित्र बसेको पनि १ घण्टाभन्दा बढी भयो, उड्दैन त !

मान्छेहरु आ–आफ्नै संवादमा सम्मोहित छन् । निराशाको ध्वनि कतै छैन । हाँसिरहेका छन्, खुसी छन् । र, इतिहासमै काठमाडौंबाहेक दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा हुने परीक्षण उडानका लागि उत्साहित छन् ।

मेरो ठीक पछाडि एक जना दाइ हुनुहुन्थ्यो । परीक्षण उडान, जहाज ढिलाबारे उहाँसँग केही कुराकानी हुन्थ्यो । सबै तयारी पूरा गरेर पनि जहाज उड्न ढिला हुनुमा प्रोटोकल मुख्य थियो । 

‘जहाज मात्रै बोइङ र राम्रो भएर के गर्नु ?’, ती दाइ भन्नुहुन्थ्यो, ‘व्यवस्थापन नै छैन । बस र जहाजको एउटै तरिका छ । अनि निगम किन नजाओस् त घाटामा ।’

‘हो त’ भन्दै दाइको कुरामा ठप्पा लगाएँ ।

अन्ततः ५.१२ मा निगमको वाइडबडी जहाज भैरहवाका लागि उड्यो । अब ३ बजेलाई सम्झिरहनुको अर्थ थिएन, खुसी हुनुबाहेक ।

काठमाडौं–भैरहवाको औसत समय २७ मिनेट रहेछ । यद्यपि गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा अवतरण गर्दा साँझको ५.५५ बजेको थियो । अप्रेसनल पर्फमेन्स टेस्ट फ्लाइट भएकाले जहाज धावनमार्गनजिक पुगेर पनि ओभर सुट गरी राउन्ड लगाएपछि अवतरण भयो । 

समाचार ब्रेकिङको होडबाजी 

धावनमार्गमा जहाज अडियो । झ्यालबाट चिहाएर हेर्दा अलि पर जहाज हेर्नेहरुको लस्कर थियो । मोबाइलको पछाडिपट्टि बलेका बत्तीले लाइभ गरिरहेका छन् भन्ने सहसा बुझिन्थ्यो ।

तर, जहाज लामै समय रनवेको अन्तिमतिर होल्ड भयो । 

गाइँगुइँ सुरु हुन थालिहाल्यो । सँगै अनुमान पनि । पत्रकारहरुको गाइँगुँइको स्वर भिन्दै, अरुको भिन्दै । परीक्षण उडानमा विभिन्न मिडियाका पत्रकारहरु भएकाले समाचार ‘ब्रेकिङ’ को मौसम सुरु भयो । कोही फोन गरेर टिपाइरहेका सुनिए, कोही मोबाइलमा टाइप गरेर पठाउँदै थिए । आखिर पत्रकारको कत्र्तव्य पनि यही हो । यसलाई प्रविधिले झन् सहज बनाइदिएको छ । 

वाइडबडी ए–३०० अवतरणपछि रनवेबाट फर्किन सकेन । रनवेबाट ट्याक्सी वेमा पुग्ने लिंक रोड केही अगाडि गएर जहाज रोकियो । पार्किङमा लैजाने क्रममा घुमाउन नसकेपछि रोकिएको थियो । पछि रनवेबाट तानेर ठीक ठाउँमा ल्याएपछि जहाज पार्किङतिर मोडियो । 

यसरी बुद्धभूमिमा हाम्रो पनि अवतरण भयो ।

बाहिरको मौसम ३८ डिग्री सेल्सियस रहेको जानकारी जहाजभित्रै दिइएको थियो । वातानुकुलित जहाजभित्रबाट बुद्धभूमिमा पाइला राख्दै गर्दा पहिलो स्वागत त त्यहाँको गर्मीले गर्यो । लामो समय तराईमा बसेका मेरा लागि यो गर्मी सामान्य थियो । 

तर, गर्मी त गर्मी नै हो नि !

जहाजबाट ओर्लिने भर्याङको अन्तिम खुड्किलानेर क्यानका कर्मचारीहरु थिए । उनीहरुले काठमाडौंबाट उड्दा दिएको टिकट (चिर्कटो) फिर्ता लिँदै पुनः काठमाडौं फर्किने अर्को टिकट थमाइरहेका थिए । यही नियम काठमाडौंमा लागू गरेका भए टिकटको त्यो हैरानी केही हदसम्म न्यूनीकरण हुन सक्थ्यो । 

भैरहवा आएपछि काठमाडौं फर्किने टिकट लिनैपर्यो, लिएँ । तर, कतिपय साथीहरु काठमाडौं नफर्किने पनि थिए । 

विमानस्थलमा स्वागत गर्नेहरुको लामो लर्को थियो । हामीसँगै थिए पर्यटनमन्त्री प्रेमकुमार आले, क्यानका महानिर्देशक प्रदीप अधिकारीलगायत विशिष्ट व्यक्तित्वहरु । सबै जना झरिसकेपछि अन्तिममा मन्त्रीसहितको टोली झर्यो । उनीहरुको स्वागतलाई पत्रकारहरुले पिछा गरिरह्यौं । क्यामेरामा कैद गरिरह्यौं । 

शुभकामना आदानप्रदान कार्यक्रम राखिएको रहेछ । मन्त्रीलाई पछ्याउँदै कार्यक्रमस्थलतिर लाग्यौं । 

भोक र भोजन

भोकले पेट ख्याउटिइसकेको थियो । बिहान खाना खाएपछि मुखमा केही परेको भए पो ! जहाजमा उपहारस्वरुप पतञ्जलीको मिनि मिनिरल वाटर बोटल हात लागेको थियो । त्यो पनि बल्लतल्ल । 

पानी...त्यो पनि पतञ्जलिको । त्यसमाथि राष्ट्रिय ध्वजावाहक विमानमा ! 

औपचारिक कार्यक्रम सुरु भयो । हाम्रा आँखा, ध्यान र क्यामेरा त्यतैतिर सोझिए । 

कार्यक्रमस्थलनजिकै ‘खानपान’ को व्यवस्था थियो । भोकाएको पेटले जिद्दी गरिरहेको थियो । घरीघरी आँखा जान्थे त्यतातिर । एकपछि अर्को मान्छे थपिँदै जाँदा लाइन लामो बन्दै गइरहेको थियो । 

यता कार्यक्रममा महानिर्देशक अधिकारी बोलिरहेका थिए । 

एक मनले भन्यो– ह्या अति भो, गएर खाइदिऊँ कि क्या हो ! फेरि तत्क्षण अर्को मनले भन्यो– होइन केटा ! अहिले फ्याट्ट मन्त्री बोल्लान्, कुनै महत्वपूर्ण कुरा गर्लान्, त्यो कुरा तैंले छुटाउलास् अनि तँ आउनुको अर्थ पनि त छुट्ला केरे !

‘हो...हो...’ मैले दोस्रो मनसँग सहमति जनाएँ । 

अधिकारी लामै बोले । तर, मन्त्री बोलेनन् । निर्वाचन आचारसंहिताका कारण उनी बोल्न नमिल्ने कुराको जानकारी स्वयं अधिकारीले पनि गराए ।

अब अलि फड्किन्छु ल । 

खानपानको लामो लाइनमा पंक्तिबद्ध भएँ म पनि । 

टेबलमा लस्करै पुरी, तरकारी, जेरी र मिठाइका भाँडाहरु राखिएको थियो । तर, आफैं निकालेर खाने व्यवस्था भने थिएन । भाँडासँगै एक–जना सहयोगी थिए । उनीहरुले अड्कलेर दिन्थे । यदि सेल्फ–सर्भिस भएको भए केही व्यक्तिहरु टन्न अघाउँथे र बाँकीले मन खन्न पक्कै पार्थे । 

अरुको भागमा कति पर्यो कुन्नि ! मेरो भागमा ३ वटा पुरी, त्यति नै मात्रामा तरकारी, एउटा सानो जेरी र आधा मिठाइँ । थप्न पनि नपाइने, अलिकति बढी दिनुस् भन्दा पनि मागको सुनुवाइ नहुने मुख्य व्यवस्था थियो त्यहाँको । 

मिठाइँको कुरा अलि रोचक छ । कुरा के भने, मभन्दा अघिसम्मको मान्छेले एउटा–एउटा पाइराखेको देखेको थिएँ । तर, मदेखि एउटाबाट भाग आधामा झर्यो । 

‘मिठाइँ त नफुटाइकन दिनुभए हुनी’, मैले भनें, ‘यो त साह्रै भो !’

‘पुराउन परो नि सर’, मिठाइँ बाँड्नेले भनिन् । 

होइन भन्नै भएन । यही सोचेर चित्त बुझाएँ कि, अलि पछिकाले यही आधा पनि नभेट्लान् । मैले धन्न यत्ति नि भेटें ।

कार्यक्रमस्थलको ठीक अगाडिपट्टि फाउन्टेनमा पानीको फोहोराले नृत्य गरिरहेको थियो । विभिन्न रङका बत्तीले पानीको नृत्यलाई रङ्गीन देखाइरहेको थियो । मान्छेहरु फोटो–सेल्फी खिच्न, टिकटक बनाउन र भिडियो लिन व्यस्त थिए । त्यसैलाई साक्षी राखेर दुई–चारवटा भिडियो क्लिप लिएँ । सेल्फी खिचें । नेपालको हवाई क्षेत्रमा जति आजको दिन महत्वपूर्ण छ, वैयक्तिक रुपमा मेरा लागि पनि उत्तिकै । म पनि पहिलोपटक काठमाडौंपछिको दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल टेकेको छु । र, पहिलैपटक डोमेस्टिक यात्रा गरेको छु । यसकारण पनि वैशाख १५ मेरा लागि सुविशेष छ । 

विमानस्थल घुमें एकछिन । निर्मित भौतिक संचरना र भव्यताले मन लुट्यो । विदेशतिर देखेका विमानस्थलको झल्को गौतम बुद्धले दियो । राष्ट्रिय गौरवको आयोजनका रुपमा लिइएको यो विमानस्थल हामी नेपालीहरुकै गौरव हो । जहाँबाट आगामी जेठ २ गते बुद्ध पूर्णिमादेखि नियमित रुपमा व्यावसायिक अन्तर्राष्ट्रिय उडान हुनेछ । 

काठमाडौं फर्किने समय भयो । 

यसपटक अलि बाठो भएँ । चाँडै जहाजभित्र छिरीवरि पखेटा नपर्ने झ्याल खोजेर बसें । समय भएपछि जहाजका पांग्रा रनेवमा गुडे । हेर्दाहेर्दै भुइँ छाड्यो । 

र, छाडियो प्रिय बुद्धभूमि पनि । 

 
मीनराज बसन्त । इतिहासमा लेखिएको छ— असिरीयाका राजालाई ‘शाहजादी’ पीत गुलाब मन पर्थ्याे । मन परेकै कारण यसैसँग अघोर प्रेम गर्थे । 

तर, मुगल बेगम नुजरहाँको मन भने रातो गुलाबमा थियो । रातो गुलाब नै प्रिय लाग्थ्यो उनलाई । मुगलानी जेबुन्निसा आफ्ना फारसी भाषामा लेखिएका सायरीहरुमार्फत भन्ने गर्दथे— ‘म यतिविघ्न सुन्दर छु कि मेरो सौन्दर्य देखेर गुलाबको रंग पनि फिक्का लाग्नेछ ।’

कुनै पनि उद्यानको मूल्यांकन त्यसमा फुलेका फूलहरू, तिनको सुगन्ध–सौन्दर्यताबाट प्रष्टिन्छ । जहाँ गुलाब हुँदैन त्यहाँ न वाटिका, वाटिकाझैं लाग्छ । न अन्य फूलहरू फूलसरह लाग्छन् । गुलाब एक मात्र यस्तो फूल हो, जसले अन्य सबै फूलहरुको एकमुष्ट भुक्तानी गरिदिन्छ । अर्थात् अन्य फूलहरुबीचको दूरी एक्लैले परिपूर्ति गरिदिन्छ । 

सायद यही बहानामा यसपालीको प्रणय दिवसमा पनि लाखौं कलिला गुलाबको हत्या गरेर मनाउने छन् मान्छेहरुले । र बाँड्नेछन्, अनेकन खुसीहरु ।

कुनै पनि शब्दमा जति अभिव्यक्त गरे पनि सदा अपुग रहने भनेकै एक मात्र तत्व हो, प्रेम । संसारमा प्रेमलाई सूत्र बनाएर एक–से–एक उत्कृष्ट काव्य सिर्जना भएका छन् ।

हाम्रै नेपाली समाजमा पनि प्रेम उदार र फराकिलो बन्दै गइरहेको छ । प्रेम अभिव्यक्तिका पुल–पुलेसाहरु थपिँदै गइरहेका छन् । विशेषतः अहिलेको दोस्रो पुस्ताले यसलाई मनग्य महसुस गरिरहेको पाइन्छ । नेपाली साहित्यमा पनि प्रेमलाई आधार बनाएर थुप्रै कृति लेखिएका छन् । गजल, मुक्तक, हाइकुदेखि सुगम गीत–संगीतको फाँटमा समेत उत्तिकै मौलाउँदो छ प्रेम । 

सायद, प्रेमल नै बाँचेको छ क्यारे यो संसार पनि । 

त्यही प्रेमलाई पर्वको रुपमा रुपान्तरित गरी प्रत्येक अंग्रेजी वर्षको दोस्रो महिना यानकी फेब्रुअरी १४ का दिन यसलाई प्रेम पर्वको रूपमा मनाइँदै आइएको छ । नेपाली समाजमा यो मनाउनु कत्तिको जायज छ, यसमाथि छुट्टै बहस जरुरी छ । 

भ्यालेन्टाइन्स डे वा प्रणय दिवस यसैका सापेक्ष नामहरु हुन् । सन् ४९६ (मिति पनि विवादित छ) मा सेन्ट भ्यालेन्टाइन नाम गरेका एक व्यक्ति थिए । उनले आफ्नो प्रेमलाई जीवन्त बनाउका निमित्त प्रेमकै लागि समर्पण स्वरुप प्राण आहुती गरे । 

तर, यिनकै नाममा पनि विभिन्न तर्कनाहरु प्रस्तुत भइरहन्छन् अझै पनि । कोही सेन्ट भ्यालेन्टाइनलाई चर्चको पादरी भएको बताउँछन् भने कोही तत्कालीन रोम साम्राज्यका सेना भएको दाबी गर्छन् । यद्यपि यी र यस्तै मतभेदका बीच पनि उनलाई सच्चा प्रेम प्रणेताका रुपमा लिइन्छ । र, उनकै सम्झनामा ‘भ्यालेन्टाइन्स डे’ मनाउने गरिएको पाइन्छ, तत्समयदेखि । 

उसो त प्रेमको पहिलो पुजारी पनि सेन्ट भ्यालेन्टाइनलाई नै मानिन्छ । उनले नै प्रेमको नाउँमा पहिलो प्रेमपत्र लेखे भन्ने विश्वास पनि छ संसारभरका प्रेम पुजारीहरुलाई । इतिहासलाई हेर्ने हो भने तेस्रो शताब्दीतिर रोमन राज्यका राजा क्लाउडियस द्वितीयले सेनाहरु लडाइमा जानुपर्ने कारणले गर्दा कोही पनि वैवाहिक बन्धनमा बाँधिन नपाउने नीति ल्याए । तर, सेन्ट भ्यालेन्टाइनले उक्त नियमको उल्लंघन गर्दै आँफूखुसी सुटुक्क विवाह गरे । जसका लागि उनलाई मृत्युदण्ड दिइयो । तदुपरान्त उनकै सम्झनामा भ्यालेन्टाइन्स डे मनाउन थालिएको पाइन्छ । 

यति हुँदाहुँदै कुनै पनि धर्मग्रन्थमा उनको योगदान र प्रेमको चर्चा भएको भने पाइँदैन । तर, उनको त्यागको उच्च कदर गर्दै विश्वप्रसिद्ध लेखक चाउस, जोन डन विलियम्स, शेक्सपियरले आफ्ना कृतिमा सम्मान स्वरुप उनको नाम उल्लेख गरेर उनीप्रति सम्मान प्रकट गरेका छन् । तसर्थ यो प्रेमको पर्व धार्मिक हिसाबले भन्दा प्रेम गर्ने स्वाधिकारको पर्वको रुपमा मनाउने गरिन्छ । 

त्यही अनुक्रमलाई पश्चिमा पुस्ताले निरन्तता दिइरह्यो । र, आज पश्चिमा संस्कार नै हाबी हुँदै गइरहेको नेपालमा पनि बडो धुमधामका साथ युवाबीच ‘प्रेम दिवस’ मनाइन्छ । बर्सेनि भारतबाट करोडौंको गुलाब नेपाल भित्रिन्छ । 

एकतर्फ भ्यालेन्टाइनले लेखेको पत्र नै विश्वको पहिलो प्रेमपत्र हो भनिरहँदा अर्काेतर्फ हिन्दु धर्मग्रन्थका चर्चित र बौद्धिक पात्र श्रीकृष्णका लागि रुक्मिणीले लेखेको पत्र नै विश्वको सबैभन्दा प्राचीन र दुर्लभ प्रेमपत्र हो भन्ने प्रसंग पनि सँगसँगै जोडिन आउँछ । श्रीमद्भागवतमा उल्लेख गरिएअनुसार वृषभानुनन्दिनी रुक्मिणीले संस्कृतका सात श्लोकमा लेखेको प्रेमपत्र नै पहिलो प्रेमपत्र मानिएको छ । लेखिएको छ— 

श्रुत्वा गुणान् भुवन श्रृण्वतां ते । 

निर्विश्य कर्णविवरैर्हरतोऽङ्गतापम् ।।

रुपं दृशां दृशिमतामखिलार्थलाभं ।

त्वय्यच्युताविशति चित्तमपत्रमं मे ।। 

रुक्मिणी श्रीकृष्णलाई प्रेम गर्थिन् । एक दिन उनलाई थाहा लाग्यो कि उनका दाजु रुक्मीले उनको विवाह शिशुपालसँग गर्ने तय गरे । अनि श्रीकृष्णको नाममा सात श्लोकको प्रेमपत्र लेखेर कुण्डिनपुरका एक जना वटुकमार्फत श्रीकृष्णलाई सम्प्रेषण गरिन् । जब श्रीकृष्णलाई ब्राह्मण बटुकले रुक्मिणीद्वारा दिइएको पत्र थमाए, श्रीकृष्णले उनलाई नै पढेर सुनाउन आग्रह गरे । र, वटुकले उक्त पत्र सर्सर्ती पढेर सुनाइदिए पनि । 

यहाँ माथि उल्लेख गरिएको श्लोक तिनै सात श्लोकमध्यको अर्धश्लोक मात्रै हो । जसको अर्थ बन्छ—‘प्रभु, जबदेखि मैले हजुरका गुणहरु सुनेँ मलाई हजुर मन पर्न थाल्नुभयो । चाहन थालें मैले । हजुरमै समर्पित भइसकेँ म । यसर्थ मलाई हरण गरेरै भए पनि आँफूसँगै लैजानुहोस् । साँच्चिकै हजुरको आगमन भयो भने मैले प्रसाद स्वरुप हजुरलाई नै प्राप्त गर्नेछु । हजुर नै मेरो सबथोक हुनुहुन्छ, सबथोक ।’

हामी प्रेममा विश्वास गर्ने मान्छे हौं । प्रेम गर्ने कला छ हामीसँग । यहाँ सेन्ट भ्यालेन्टाइन र श्रीकृष्ण–रुक्मिणीको प्रसंगले पनि केवल पवित्र प्रेमलाई नै प्रस्ट्याउन खोजेको छ । प्रेममा कुनै जातीयता, धार्मिक या भौगोलिक अवस्था लागू नहुने भएकोले यस पर्वको विश्वव्यापीकरणमा सफलता मिलेको हो । पश्चिमा संस्कृतिमा भिजिसकेको यो पर्व पछिल्लो समयमा नेपालका युवायुवतीबीच पनि असाध्यै लोकप्रिय बनेको छ ।

मन परेको मान्छेलाई रातो गुलाब दिने, कार्ड पठाउने र कतिपय प्रेम सम्बन्धहरु यसै दिवसमा प्रस्ताव राखेर पनि सुरुवात हुने गरेका छन् । यति मात्रै होइन, सोही दिनमा अन्त्य गर्नेहरु पनि उत्तिकै भेटिन्छन् । 

विश्वमा गुलाबका अनेक रंग र प्रजाति भएत पनि प्रणय दिवसका लागि ‘रातो गुलाब’ (रेड रोज) उपयुक्त मानिन्छ । यो गुलाब प्रेम र मनोभावनाको सटिक प्रतीक हो । यसलाई प्रेम प्रस्तावनाका लागि नै अर्पण गर्ने प्रचलन नेपाली समाजमा पनि झांगिइसकेको छ । यदि कसैले फूल अस्वीकार गरिदिएको खण्डमा उसप्रति गरेको प्रेमको लगानी डुब्यो भन्ने संकेत गर्दछ । यही प्रेमको अभियानलाई सफल बनाउन विश्वमा अर्बौैं अर्ब गुलाबका फूलहरुको बली दिइन्छ । हत्या गरिन्छ । 

र, दुनियामा कुनै बेला एउटा यस्तो देश थियो, जहाँ भ्यालेन्टाइन्स डे का दिन रातो लगाउन र बेच्न प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । जुन देश हो, साउदी अरब । पछिल्लो समयमा त्यसलाई खुकुलो पारिएको छ । तर, भ्यालेन्टाइन्स मेन्सन गर्न नपाइनेसमेत भनिएको छ । 

अब अर्काे पाटोको चर्चा गरौं । ‘भ्यालेन्टाइन्स डे’ समाजमा कुरीति र कुसंस्कारलाई पनि सँगसँगै लिएर आएको देखिन्छ । बहाना भ्यालेन्टाइनको पारी फूलहरुको हत्या, खुलेआम यौनजन्य क्रियाकलाप, उपहारको नाउँमा फजुल खर्च गरिनु यसका विकृत पक्ष हुन् । 

उसो त प्रेम गर्ने मान्छेका लागि हरेक दिन प्रणय दिवस साबित हुन्छ । लौकिक कुराहरूभन्दा आत्मिक सम्बन्ध नै प्रेम सम्बन्धहरु हुन् । तथापि पश्चिमा संस्कृतिलाई पछ्याउने नाममा नक्कल गर्दै आफ्ना मौलिक, जातीय तथा सामाजिक पर्वहरूलाई ओझेलमा पारेको देखिन्छ । आफ्ना मौलिक अनि परापूर्वकालदेखि चल्दै आइरहेका धर्म, संस्कृतिक जगेर्ना गर्न पछिल्लो पुस्ता उत्साहित छैन । यद्यपि प्रेममा समर्पित बन्न पाउने नैसर्गिक अधिकार सबैलाई छ ।